Genişletilmiş Üretici Sorumluluğu GÜS (EPR): Sürdürülebilir Bir Gelecek İçin Üreticilerin Artan Rolü

Günümüz dünyasında, çevresel kaygılar ve kaynakların sürdürülebilir kullanımı her zamankinden daha fazla önem kazanıyor. Bu bağlamda, üretim ve tüketim alışkanlıklarımızı yeniden şekillendiren politikalara ve yaklaşımlara acil ihtiyaç duyulmaktadır. Genişletilmiş Üretici Sorumluluğu (EPR – Extended Producer Responsibility), bu ihtiyaca cevap veren, üreticilerin ürünlerinin tüm yaşam döngüsü boyunca çevresel etkilerinden sorumlu olmalarını sağlayan kritik bir politika aracı olarak öne çıkmaktadır. Peki, EPR tam olarak nedir, nasıl işler ve sürdürülebilir bir geleceğe nasıl katkıda bulunur? Bu yazımızda, EPR kavramını derinlemesine inceleyecek, Dijital Ürün Pasaportu (DPP) ile olan yakın ilişkisine değinecek ve üreticilerin artan sorumluluklarını ele alacağız.

Genişletilmiş Üretici Sorumluluğu (EPR) Nedir?

Genişletilmiş Üretici Sorumluluğu, bir ürünün piyasaya sürülmesinden sonraki aşamaları da kapsayacak şekilde, üreticinin ürünün tüm yaşam döngüsü boyunca (tasarım, üretim, dağıtım, kullanım, kullanım ömrü sonu toplama, geri dönüşüm ve bertaraf) çevresel yönetiminden sorumlu tutulduğu bir politika yaklaşımıdır. Geleneksel olarak, ürünlerin kullanım ömrü sonu yönetimi genellikle belediyelerin veya tüketicilerin sorumluluğunda görülürken, EPR bu sorumluluğu ürünleri piyasaya sürenlere, yani üreticilere (ve bazı durumlarda ithalatçılara ve perakendecilere) kaydırır. Bu yaklaşımın temel amacı, üreticileri daha sürdürülebilir ürünler tasarlamaya, atık oluşumunu azaltmaya ve geri dönüşümü artırmaya teşvik etmektir.

EPR, “kirleten öder” ilkesinin bir uzantısı olarak da görülebilir. Ürünlerin çevresel maliyetlerini ürünün fiyatına dahil ederek, üreticileri ve dolayısıyla tüketicileri daha çevre dostu seçimler yapmaya yönlendirir.

EPR Nasıl İşler ve Neden Önemlidir?

EPR sistemleri genellikle yasal düzenlemelerle hayata geçirilir ve farklı ürün grupları için (örneğin ambalaj, elektronik atıklar (WEEE), piller, araç lastikleri, tekstil ürünleri) farklılık gösterebilir. Tipik bir EPR şeması aşağıdaki unsurları içerebilir:

1. Hedef Belirleme: Ürünlerin toplanması, geri dönüştürülmesi veya yeniden kullanılması için belirli hedefler (örneğin, yıllık toplama oranı, geri dönüşüm oranı) belirlenir.
2. Mali Sorumluluk: Üreticiler, ürünlerinin kullanım ömrü sonu yönetimi için mali sorumluluk üstlenirler. Bu, genellikle bir Üretici Sorumluluk Organizasyonu (ÜSO – Producer Responsibility Organisation, PRO) aracılığıyla yönetilen bir fona katkıda bulunarak veya kendi toplama ve geri dönüşüm sistemlerini kurarak gerçekleştirilir.
3. Organizasyonel Sorumluluk: Üreticiler, ürünlerinin toplanması, taşınması ve işlenmesi için gerekli altyapıyı kurmak veya mevcut sistemlere katkıda bulunmakla yükümlüdür.
4. Raporlama ve İzleme: Üreticiler, piyasaya sürdükleri ürün miktarları, toplama ve geri dönüşüm oranları gibi konularda düzenli olarak raporlama yapmak zorundadır.

EPR’nin önemi birkaç temel noktada yatmaktadır:

• Atık Azaltma ve Kaynak Verimliliği: Üreticileri daha az malzeme kullanmaya, daha dayanıklı ve onarılabilir ürünler tasarlamaya ve geri dönüştürülmüş içerik kullanmaya teşvik eder.
• Döngüsel Ekonomiye Geçiş: Ürünlerin ve malzemelerin ekonomide daha uzun süre kalmasını sağlayarak doğrusal “al-yap-at” modelinden döngüsel bir modele geçişi destekler.
• İnovasyon Teşviki: Üreticileri, ürün tasarımı, malzeme seçimi ve geri dönüşüm teknolojileri konularında yenilikçi çözümler geliştirmeye iter.
• Çevresel Maliyetlerin İçselleştirilmesi: Ürünlerin çevresel etkilerinin maliyetini ürün fiyatına yansıtarak daha adil bir piyasa oluşturur.

EPR Uygulama Örnekleri ve Sektörel Etkileri

Dünya genelinde birçok ülke ve bölge, çeşitli ürün grupları için EPR programlarını başarıyla uygulamaktadır. Avrupa Birliği (AB), bu konuda öncü bir rol oynamaktadır. Bazı çarpıcı istatistikler ve örnekler, EPR’nin sektörel etkilerini ve gerekliliğini ortaya koymaktadır:

• Ambalaj Atıkları: ABD’de 2018 yılında üretilen ambalaj ve konteynerlerin geri dönüşüm oranı %53.9 olarak kaydedilmiştir (EPA, 2024). Ancak, özellikle plastik ambalajlarda bu oran çok daha düşüktür; örneğin U.S. Plastics Pact’e göre plastik ambalajların ulusal geri dönüşüm oranı %13-13.3 civarındadır. Bu durum, ambalaj atıklarının yönetimi için EPR sistemlerinin ne kadar önemli olduğunu göstermektedir.
• Elektronik Atıklar (WEEE Direktifi): Elektronik eşya üreticileri, kullanım ömrünü tamamlamış ürünlerinin toplanması, geri dönüştürülmesi ve güvenli bir şekilde bertaraf edilmesinden sorumludur. Küresel olarak, 2022 yılında 62 milyon metrik ton e-atık üretilmiştir ve bu rakamın 2030’da 82 milyon tona ulaşması beklenmektedir (Global E-waste Monitor, 2024). 1 kg elektronik ürünün üretimi için atmosfere yaklaşık 22.7 ila 25 kg karbondioksit salındığı tahmin edilmektedir (SupplyChainConnect, 2024; Industry Inscript, 2023). Bu devasa atık ve emisyon miktarı, elektronik sektöründe EPR’nin aciliyetini vurgulamaktadır.
• Piller ve Akümülatörler: Pil üreticileri, atık pillerin toplanması ve geri dönüştürülmesi için sistemler kurmakla yükümlüdür.
• Tekstil Sektörü: Fransa gibi bazı ülkeler, tekstil ürünleri için de EPR şemalarını uygulamaya başlamıştır. Tekstil atığı ciddi bir sorundur; örneğin, Avrupa Birliği 2020’de yaklaşık 6.95 milyon ton tekstil atığı üretmiştir (EEA, 2024). ABD’de ise bu rakam yıllık yaklaşık 10.25 milyon metrik tondur (UniformMarket, 2025). Japonya’da ise 2024 yılında tekstil geri dönüşüm pazarının 137,485 ton olduğu belirtilmekle birlikte, toplam atık miktarına dair güncel ve kesin bir veri bulunamamıştır (IMARC Group, 2025). Sürdürülebilir tekstil stratejisi ile ilgili daha fazla bilgi almak için ‘Avrupa Yeşil Mutabakatı Sürdürülebilir Tekstil Stratejisi‘ başlıklı yazımıza göz atabilirsiniz.
• Yatak Atıkları: ABD’de her gün 50,000‘den fazla yatak çöpe gitmektedir. Bir yatağın %75 ila %90’ı geri dönüştürülebilir olmasına rağmen, fiili geri dönüşüm oranları %5 ila %10 gibi çok düşük seviyelerdedir (Mattress Recycling Council; Product Stewardship Institute; C&EN, 2025). Bu durum, yataklar gibi hacimli ürünler için EPR programlarının potansiyelini göstermektedir.
• Boya Atıkları: ABD’de her yıl milyonlarca galon boya artmakta ve bu boyanın (EPR olmadan) güvenli bir şekilde yönetilmesinin devlete maliyetinin yıllık yaklaşık 600 milyon dolar olduğu tahmin edilmektedir (Product Stewardship Institute, 2023). Bu, EPR’nin kamusal maliyetleri azaltma potansiyelini de ortaya koymaktadır.
• İlaç ve Kozmetik Sektörü: AB, Aralık 2024 tarihli Kentsel Atık Su Arıtımı Direktifi ile ilaç ve kozmetik sektörlerini, ürünlerinden kaynaklanan mikro kirleticilerin atık sulardan arıtılma maliyetlerinin en az %80‘inden sorumlu tutan bir EPR sistemi getirmiştir. Bu, “kirleten öder” ilkesinin somut bir uygulamasıdır ve üreticilerin ürünlerinin dolaylı çevresel etkilerinden de sorumlu tutulabileceğini göstermektedir.

Kullanıcının belirttiği gibi, bir batarya üreticisinin, pil ömrü bittikten sonra atığın nasıl bertaraf edileceğiyle ilgili sorumluluğu olması, EPR’nin temel mantığını yansıtmaktadır. Üretici, ürününü tasarlarken ve piyasaya sürerken, onun tüm yaşam döngüsünü ve sonunda ne olacağını düşünmek zorundadır.

EPR’nin Avantajları ve Zorlukları

Avantajları:

• Çevresel İyileşme: Atık miktarında azalma, geri dönüşüm oranlarında artış, doğal kaynakların daha verimli kullanımı ve kirliliğin azalması.
• Ekonomik Fırsatlar: Geri dönüşüm ve onarım sektörlerinde yeni iş alanları ve istihdam yaratılması, ikincil hammadde piyasalarının gelişmesi.
• Ürün Tasarımında İnovasyon: Üreticilerin daha dayanıklı, onarılabilir ve geri dönüştürülebilir ürünler tasarlamaya teşvik edilmesi.
• Tüketici Farkındalığının Artması: Sürdürülebilir ürünlere yönelik talep artışı.

Zorlukları:

• Maliyetler: EPR sistemlerinin kurulması ve işletilmesi üreticiler için ek maliyetler getirebilir, bu da ürün fiyatlarına yansıyabilir.
• Karmaşıklık: Farklı ürün grupları ve bölgeler için farklı EPR şemalarının yönetimi karmaşık olabilir.
• Uygulama ve Denetim: EPR düzenlemelerine uyumun sağlanması ve etkin bir şekilde denetlenmesi zor olabilir.
• Serbest Sürücüler (Free-Riders): Sisteme dahil olmayan veya yükümlülüklerini yerine getirmeyen üreticiler haksız rekabete yol açabilir.
• Uluslararası Ticaret: İthal edilen ürünler için EPR sorumluluklarının belirlenmesi ve uygulanması zorluklar yaratabilir.

Genişletilmiş Üretici Sorumluluğu ve Dijital Ürün Pasaportu (DPP) İlişkisi

Dijital Ürün Pasaportu (DPP) , EPR hedeflerine ulaşmada kritik bir araç olarak ortaya çıkmaktadır. DPP, bir ürünün bileşimi, menşei, dayanıklılığı, onarılabilirliği, geri dönüştürülebilirliği ve kullanım ömrü sonu yönetimi gibi bilgileri içeren dijital bir kayıttır. Bu bilgiler, ürünün yaşam döngüsü boyunca tedarik zincirindeki tüm aktörler (üreticiler, tedarikçiler, tüketiciler, onarımcılar, geri dönüştürücüler) tarafından erişilebilir olacaktır.

EPR ve DPP arasındaki güçlü bağlantı şu şekillerde özetlenebilir:

1. Şeffaflık ve İzlenebilirlik: DPP, ürünlerin çevresel özellikleri ve yaşam döngüsü hakkında şeffaflık sağlayarak EPR yükümlülüklerinin daha etkin bir şekilde izlenmesine ve uygulanmasına olanak tanır. Üreticiler, DPP aracılığıyla ürünlerinin geri dönüştürülebilirliği veya tehlikeli madde içeriği gibi konularda doğru bilgi sunabilirler.
2. Veri Yönetimi: EPR sistemleri, üreticilerin piyasaya sürdükleri ürünler ve bunların geri kazanım oranları hakkında doğru veri toplamalarını ve raporlamalarını gerektirir. DPP, bu veri toplama ve yönetim süreçlerini büyük ölçüde kolaylaştırabilir.
3. Döngüsel Ekonomi Stratejilerinin Desteklenmesi: DPP, ürünlerin onarımı, yeniden kullanımı ve geri dönüşümü için gerekli bilgileri sağlayarak döngüsel ekonomi stratejilerini destekler. Bu da EPR’nin temel hedeflerinden biridir.
4. Tüketici Bilinçlendirme: Tüketiciler, DPP aracılığıyla ürünlerin çevresel performansı hakkında daha fazla bilgiye sahip olabilir ve daha sürdürülebilir seçimler yapabilirler. Bu durum, EPR uyumlu ürünlere olan talebi artırabilir.
5. Yasal Uyumluluk: Özellikle AB’nin Sürdürülebilir Ürünler için Ekodizayn Düzenlemesi (ESPR) gibi yeni düzenlemeleri, belirli ürün grupları için DPP’yi zorunlu hale getirmektedir. Bu, EPR yükümlülüklerinin yerine getirilmesinde DPP’nin merkezi bir rol oynayacağını göstermektedir.

Örneğin, bir batarya üreticisi, DPP aracılığıyla bataryanın kimyasal bileşimi, beklenen ömrü, güvenli söküm talimatları ve geri dönüşüm yöntemleri hakkında bilgi sağlayabilir. Bu bilgiler, hem tüketicinin bataryayı doğru kullanmasına hem de kullanım ömrü sonunda yetkili geri dönüştürücülerin bataryayı etkin bir şekilde işlemesine yardımcı olur, böylece üreticinin EPR kapsamındaki sorumluluklarını yerine getirmesini kolaylaştırır.

Sonuç: Üreticilerin Değişen Rolü ve Sürdürülebilir Gelecek

Genişletilmiş Üretici Sorumluluğu, sürdürülebilir üretim ve tüketim modellerine geçişte güçlü bir itici güçtür. Üreticilerin sorumluluk alanını ürünlerinin tüm yaşam döngüsünü kapsayacak şekilde genişleterek, çevresel etkilerin azaltılması ve kaynakların daha verimli kullanılması hedeflenmektedir. Dijital Ürün Pasaportu gibi yenilikçi araçlarla desteklenen EPR sistemleri, daha şeffaf, hesap verebilir ve döngüsel bir ekonomiye doğru atılan önemli adımlardır.

Türkiye gibi gelişmekte olan ve Avrupa Birliği ile güçlü ticari ilişkileri olan ülkeler için EPR ve DPP gibi kavramlara uyum sağlamak, hem çevresel sorumlulukların yerine getirilmesi hem de uluslararası pazarda rekabet gücünün korunması açısından kritik öneme sahiptir. Şirketlerin bu dönüşüme ayak uydurabilmeleri için kapsamlı bir sürdürülebilirlik stratejisi geliştirmeleri ve bu stratejileri etkin bir şekilde uygulamaları gerekmektedir. Üreticilerin bu yeni sorumlulukları benimsemesi ve proaktif bir şekilde sürdürülebilir uygulamalara yatırım yapması, hepimiz için daha yeşil ve yaşanabilir bir geleceğin temelini atacaktır.

Referanslar:

• Avrupa Çevre Ajansı (EEA). (2024, Mayıs). Management of used and waste textiles in Europe’s circular economy. https://www.eea.europa.eu/publications/management-of-used-and-waste-textiles
• C&EN (Chemical & Engineering News ). (2025, Ocak 28). Mattress recycling wakes up. https://cen.acs.org/environment/recycling/Mattress-recycling-wakes/103/i4
• EPA (U.S. Environmental Protection Agency ). (2024, Kasım 8). Containers and Packaging: Product-Specific Data. https://www.epa.gov/facts-and-figures-about-materials-waste-and-recycling/containers-and-packaging-product-specific
• Geneva Environment Network. (2025, Nisan 23 ). Environmental Sustainability in the Fashion Industry. https://www.genevaenvironmentnetwork.org/resources/updates/sustainable-fashion/
• Global E-waste Monitor. (2024 ). The Global E-waste Monitor 2024. https://ewastemonitor.info/the-global-e-waste-monitor-2024/
• IMARC Group. (2025, Şubat ). Japan Textile Recycling Market Statistics. https://www.imarcgroup.com/japan-textile-recycling-market-statistics
• Industry Inscript. (2023, Haziran 22 ). Revealing The Carbon Footprint Of Daily Essentials. https://industryinscript.com/climatetech-inscript/unmasking-the-silent-contributors–revealing-the-carbon-footprint-of-daily-essentials/
• Mattress Recycling Council. Our Impact. https://mattressrecyclingcouncil.org/our-impact/
• Product Stewardship Institute. Mattresses. https://productstewardship.us/products/mattresses/
• Product Stewardship Institute. (2023, Mayıs ). EPR Achievements: The Case of Paint in the U.S. https://productstewardship.us/wp-content/uploads/2023/05/EPR-Achievements-The-Case-of-Paint-in-the-U.S.-Published.pdf
• Su Politikaları Derneği. (2025, Nisan 13 ). AB’de mikrokirleticilerin atık su arıtım maliyetleri ilaç ve kozmetik sektörüne yükleniyor. https://supolitikalaridernegi.org/2025/04/13/abde-mikrokirleticilerin-atik-su-aritim-maliyetleri-ilac-ve-kozmetik-sektorune-yukleniyor-konu-mahkemeye-tasindi/
• SupplyChainConnect. (2024, Ağustos 14 ). Measuring the Carbon Footprint of Electronic Parts. https://www.supplychainconnect.com/news-trends/article/55132101/measuring-the-carbon-footprint-of-electronic-parts
• The Invading Sea. (2024, Kasım 30 ). Fast fashion may seem cheap, but it’s taking a costly toll on the planet.
• UniformMarket. (2025, Mayıs 6). Global Apparel Industry Statistics. https://www.uniformmarket.com/statistics/global-apparel-industry-statistics
• U.S. Plastics Pact. Baseline Report. https://usplasticspact.org/baseline/

Last modified: 16 Mayıs 2025