Avrupa Yeşil Mutabakatı’nın en iddialı hedeflerinden biri olan sürdürülebilir bir ekonomiye geçiş, üretim ve tüketim alışkanlıklarımızda köklü değişiklikleri beraberinde getiriyor. Bu dönüşümün merkezinde yer alan Sürdürülebilir Ürünler için Ekodizayn Düzenlemesi (ESPR), ürünlerin çevresel ayak izini azaltmayı ve Avrupa iç pazarında daha dayanıklı, onarılabilir ve geri dönüştürülebilir ürünlerin dolaşımını sağlamayı amaçlıyor. ESPR’nin getirdiği bilgi gereksinimlerini karşılamada ve Genişletilmiş Üretici Sorumluluğu (EPR) ilkelerinin etkin bir şekilde uygulanmasında ise Dijital Ürün Pasaportu (DPP) hayati bir rol oynamaya hazırlanıyor. Bu yazımızda, Türkiye’den Avrupa Birliği’ne ihracat yapan firmalar başta olmak üzere tüm üreticileri yakından ilgilendiren Dijital Ürün Pasaportu’nu güncel gelişmeler, EPR ile olan vazgeçilmez bağlantısı ve sunduğu fırsatlar ışığında yeniden ele alacağız.
Dijital Ürün Pasaportu (DPP) Nedir ve Neden Bu Kadar Önemli?
Dijital Ürün Pasaportu, bir ürünün tüm yaşam döngüsü boyunca (hammaddeden üretime, kullanımdan ömür sonu yönetimine kadar) çevresel ve sosyal sürdürülebilirlikle ilgili kritik bilgileri içeren, elektronik ortamda erişilebilen bir veri setidir. Bu pasaportlar, ürünün bileşimi, menşei, karbon ayak izi, dayanıklılığı, onarılabilirlik puanı, geri dönüştürülmüş içerik oranı, tehlikeli madde varlığı ve kullanım ömrü sonunda nasıl yönetileceği gibi bilgileri şeffaf bir şekilde sunar. Amaç, değer zincirindeki tüm aktörlerin (üreticiler, tedarikçiler, ithalatçılar, gümrük yetkilileri, tüketiciler, onarım servisleri, geri dönüşüm tesisleri) doğru ve güvenilir bilgiye kolayca ulaşmasını sağlamaktır.
DPP’nin önemi, özellikle aşağıdaki noktalarda kendini göstermektedir:
- Şeffaflık ve İzlenebilirlik: Ürünlerin kökeninden bertarafına kadar tüm süreçlerde şeffaflık sağlayarak, tedarik zincirlerinde hesap verebilirliği artırır.
- Döngüsel Ekonomiye Geçişin Hızlandırılması: Ürünlerin yeniden kullanımı, onarımı ve geri dönüşümü için gerekli bilgileri sunarak döngüsel iş modellerini destekler.
- Sürdürülebilir Tüketici Seçimleri: Tüketicilere ürünlerin çevresel ve sosyal etkileri hakkında bilgi vererek daha bilinçli satın alma kararları almalarını sağlar.
- Yasal Uyumluluğun Kolaylaştırılması: Sürdürülebilir Ürünler İçin Eko-tasarım Yönetmeliği (ESPR) gibi AB düzenlemelerine ve ulusal çevre mevzuatlarına uyumu kolaylaştırır.
- Genişletilmiş Üretici Sorumluluğu (EPR) Uygulamalarının Desteklenmesi: Üreticilerin, ürünlerinin yaşam döngüsü sonu yönetimi konusundaki sorumluluklarını yerine getirmeleri için gerekli veri altyapısını sunar.
Aşağıdaki infografikte dijital ürün pasaportunun özellikleri yer almaktadır.
Dijital Ürün Pasaportu’nun Teknik Altyapısı ve İşleyişi
DPP’lerin teknik altyapısı, makine tarafından okunabilir, birlikte çalışabilir (interoperable) ve güvenli bir veri paylaşımını mümkün kılacak şekilde tasarlanmaktadır. QR kodları, RFID etiketleri veya diğer veri taşıyıcılar aracılığıyla ürüne özgü pasaporta erişim sağlanacaktır. Veri güvenliği, telif haklarının korunması ve erişim yetkilendirmesi (farklı paydaşların farklı bilgi seviyelerine erişimi) gibi konular, sistemin temelini oluşturacaktır.
Avrupa Komisyonu, farklı ürün grupları (örneğin tekstil, elektronik, bataryalar, inşaat malzemeleri) için önceliklendirme yaparak DPP gereksinimlerini aşamalı olarak hayata geçirecektir. Batarya Yönetmeliği, DPP’nin ilk somut uygulamalarından biri olmuştur. Merkezi olmayan bir veri yapısı öngörülmekle birlikte, AB düzeyinde standartlar ve birlikte çalışabilirlik kuralları belirlenecektir. KOBİ’lerin bu sisteme adaptasyonunu kolaylaştırmak için uygun maliyetli çözümler ve destek mekanizmaları da gündemdedir.
Dijital Ürün Pasaportu’nda Hangi Bilgiler Yer Alacak?
DPP’de yer alacak bilgiler, ürün grubuna ve ilgili mevzuata göre değişiklik gösterecektir. Ancak genel olarak aşağıdaki bilgi kategorilerinin bulunması beklenmektedir:
- Temel Ürün Bilgileri: Ürün tanımlayıcısı (örneğin GTIN), model numarası, üretici ve ithalatçı bilgileri, TARIC kodu.
- Malzeme ve Bileşen Bilgileri: Üründe kullanılan hammaddeler, kimyasallar (özellikle SVHC gibi endişe verici maddeler), geri dönüştürülmüş içerik oranı.
- Sürdürülebilirlik Performansı: Karbon ayak izi, su ayak izi, enerji verimliliği, dayanıklılık, onarılabilirlik ve geri dönüştürülebilirlik bilgileri, AB Eko-Etiketi gibi gönüllü etiketler.
- Kullanım ve Bakım Bilgileri: Kullanım kılavuzları, onarım talimatları, güvenlik uyarıları.
- Yaşam Döngüsü Sonu Bilgileri: Söküm talimatları, geri dönüşüm yöntemleri, atık kodları, üreticinin geri alma veya EPR programı bilgileri.
- Uygunluk Belgeleri: Uygunluk beyanı, test raporları, sertifikalar.
Dijital Ürün Pasaportu ve Genişletilmiş Üretici Sorumluluğu (EPR): Güçlü Bir Sinerji
Kullanıcının da belirttiği gibi, Genişletilmiş Üretici Sorumluluğu (EPR), üreticilerin ürünlerinin satış sonrası çevresel yönetiminden de sorumlu olmasını ifade eder. Bir batarya üreticisinin, pil ömrü bittikten sonra atığın nasıl bertaraf edileceğiyle ilgili sorumluluğu olması, EPR’nin temel mantığıdır. DPP, bu sorumluluğun etkin bir şekilde yerine getirilmesinde kilit bir rol oynar:
- EPR Yükümlülüklerinin Takibi: DPP, üreticilerin piyasaya sürdükleri ürünlerin miktarını, özelliklerini ve potansiyel atıklarını izlemelerine yardımcı olur. Bu veriler, EPR kapsamında ödemeleri gereken ücretlerin veya yerine getirmeleri gereken toplama/geri dönüşüm hedeflerinin doğru bir şekilde hesaplanması için gereklidir.
- Geri Dönüşüm ve Bertaraf Süreçlerinin İyileştirilmesi: DPP, atık işleme tesislerine ürünlerin içeriği, söküm yöntemleri ve tehlikeli madde varlığı hakkında değerli bilgiler sunarak geri dönüşüm verimliliğini ve güvenliğini artırır. Bu, üreticilerin EPR hedeflerine ulaşmasını kolaylaştırır.
- Şeffaf Raporlama: Üreticiler, DPP verilerini kullanarak EPR kapsamındaki performanslarını (örneğin, toplama oranları, geri dönüşüm başarıları) şeffaf bir şekilde raporlayabilirler.
- Ürün Tasarımının İyileştirilmesi: DPP’den elde edilen geri bildirimler (örneğin, hangi malzemelerin geri dönüşümde sorun yarattığı), üreticilerin gelecekteki ürünlerini daha EPR uyumlu ve döngüsel tasarlamalarına yardımcı olur.
Kısacası, DPP, EPR sistemlerinin daha verimli, şeffaf ve etkili çalışması için gerekli olan veri altyapısını ve iletişim kanalını sağlar. Genişletilmiş Üretici Sorumluluğu (EPR): Sürdürülebilir Bir Gelecek İçin Üreticilerin Artan Rolü başlıklı yazımızda da detaylıca ele aldığımız gibi, bu iki kavram birbirini tamamlayarak döngüsel ekonomiye geçişi hızlandırmaktadır.
Dijital Ürün Pasaportlarının Beklenen Faydaları
DPP’nin yaygınlaşmasıyla birlikte birçok fayda beklenmektedir:
- Atıkların Azaltılması ve Kaynak Verimliliğinin Artırılması: Ürünlerin daha uzun ömürlü olması, onarılabilirliğinin artması ve geri dönüşümün kolaylaşmasıyla atık miktarı azalacak, doğal kaynaklara olan talep düşecektir.
- Yeşil Aklamanın (Greenwashing) Önlenmesi: Ürünlerin sürdürülebilirlik iddiaları doğrulanabilir verilerle destekleneceği için yeşil aklama zorlaşacaktır.
- Adil Rekabetin Sağlanması: Tüm üreticilerin benzer şeffaflık ve bilgi sağlama yükümlülüklerine tabi olması, adil rekabet ortamını destekleyecektir.
- İnovasyonun Teşvik Edilmesi: Sürdürülebilir ürün tasarımı, yeni iş modelleri ve geri dönüşüm teknolojileri alanlarında inovasyon teşvik edilecektir.
- Tedarik Zincirlerinde İnsan Hakları ve Çevresel Risklerin Azaltılması: Ürünlerin menşei ve üretim koşulları hakkında daha fazla bilgi, tedarik zincirlerindeki risklerin (örneğin zorla çalıştırma, yasa dışı ormansızlaşma) tespit edilmesini ve önlenmesini kolaylaştıracaktır.
Sonuç ve Değerlendirme: Geleceğin Ürün Kimliği
Dijital Ürün Pasaportu, sadece bir yasal zorunluluk olmanın ötesinde, sürdürülebilir bir geleceğe giden yolda önemli bir kilometre taşıdır. Ürünlere dijital bir kimlik kazandırarak, üretimden tüketime ve ötesine uzanan tüm süreçlerde şeffaflığı, hesap verebilirliği ve verimliliği artırmayı vaat etmektedir. Genişletilmiş Üretici Sorumluluğu ilkeleriyle birleştiğinde, DPP, üreticileri daha sorumlu davranmaya, tüketicileri daha bilinçli seçimler yapmaya ve ekonomiyi daha döngüsel bir yapıya kavuşturmaya teşvik edecektir.
Türkiye’deki üreticilerin ve ihracatçıların, özellikle AB pazarına erişimlerini sürdürebilmeleri ve rekabet avantajı elde edebilmeleri için DPP ve EPR gibi gelişmeleri yakından takip etmeleri, şirketlerinin genel sürdürülebilirlik stratejisi geliştirme çabaları kapsamında gerekli altyapı ve süreç uyumlarını şimdiden planlamaları büyük önem taşımaktadır. Bu dönüşüm, başlangıçta bazı zorluklar ve maliyetler getirse de, uzun vadede sürdürülebilirlik, verimlilik ve marka değeri açısından önemli fırsatlar sunacaktır.
Referanslar:
- Avrupa Komisyonu. (Sürdürülebilir Ürünler için Ekodizayn Düzenlemesi – ESPR)
URL: https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/PDF/?uri=OJ:L_202401781 - Avrupa Komisyonu Batarya Yönetmeliği
URL: https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/?uri=uriserv%3AOJ.L_.2023.191.01.0001.01.ENG&toc=OJ%3AL%3A2023%3A191%3ATOC - Genişletilmiş Üretici Sorumluluğu (EPR): Sürdürülebilir Bir Gelecek İçin Üreticilerin Artan Rolü (Yeşil Büyüme Blog)
URL: https://yesilbuyume.org/genisletilmis-uretici-sorumlulugu-epr/
Konu ile ilgili ayrıntılı bilgi için lütfen aşağıdaki formu doldurunuz
