Döngüsel ekonominin yeni kimlik kartı: Dijital Ürün Pasaportu

Avrupa Yeşil Mutabakatı’nın önemli düzenlemeleri arasında yer alan Sürdürülebilir Ürünler için Ekodizayn Düzenlemesi (Eco-design for Sustainable Product Regulation (ESPR))’nin amacı ürünlerin negatif yaşam döngüsü etkilerini azaltmak ve iç piyasadaki fonksiyonelliği artırmak şeklinde ifade edilebilir. ESPR aynı zamanda sürdürülebilir üretimi teşvik etmek ve bu ürünlere yönelik arz/talebi güçlendirmeyi amaçlayan AB’nin yeni endüstriyel stratejisini de destekliyor. Çok az ürün grubunun kapsam dışında bırakıldığı ESPR çerçevesinde ürünlere yönelik yeni ekodizayn performans ve bilgi gereksinimleri getiriliyor. Dijital ürün pasaportu, ESPR’nin ürünlere yönelik getireceği bilgi gereksinimlerinin yönetilmesini kolaylaştırmayı hedefliyor. Bu yazımızda Türkiye’den Avrupa Birliği’ne ihracat yapan firmaları da yakından ilgilendiren dijital ürün pasaportu genel hatları ile ele alınacak.

Dijital Ürün Pasaportu nedir?

Elektronik ortamda oluşturulacak dijital ürün pasaportları, ürünlere yönelik bilgilerin değer zincirindeki yetkili kurumlar, tedarikçiler, müşteriler ve geri dönüşüm sektöründeki aktörlerle paylaşılacak şekilde kaydedildiği ve işlendiği bir araçtır. Değer zincirindeki ürünlere yönelik şeffaflığın artırılması ve getirilen düzenlemelerle ilgili yaptırımların daha sağlıklı bir şekilde hayata geçirilmesi, dijital ürün pasaportu kapsamından beklenen faydalar arasındadır.

Dijital Ürün Pasaportu’nun teknik yanı

Dijital ürün pasaportlarının, makine tarafından okunabilir, diğer elektronik formatlarla birlikte çalışabilir ve arama yapmaya imkan verebilir şekilde dizayn edilmesi planlanıyor. Bir taraftan ürün için gerekli bilgilere kolay ulaşılabilmesi, diğer taraftan ise üreticilerin telif haklarının korunabilmesi arasındaki dengeyi kurabilmek için, DPP kapsamındaki bilgilere ulaşmada farklı yetki seviyeleri prensibi gözetilecek. Dijital ürün pasaportu içerisindeki bilgilerin yetkilendirilmiş kişiler tarafından değiştirilmesine imkân tanınması bekleniyor.

Dijital Ürün Pasaportu’nun, sağlayacağı faydaların yanı sıra üreticilere ek bir maliyet getireceği de aşikar. Bu durumun meydana getirebileceği olumsuz etkileri azaltmak için, KOBİ’lere uygun maliyetle – ve üçüncü taraflarla paylaşmamak kaydıyla – Dijital Ürün Pasaportu hizmeti veren aracı kuruluşlara önemli roller düşüyor.

ESPR’ye göre, değer zincirlerinin karmaşıklığı ve çevresel etkilerdeki farklılıklara göre her ürün grubu için ayrı Dijital Ürün Pasaportu oluşturulacak. Bu pasaportlar elektronik okuyuculara filigranlar ve QR kodları vasıtasıyla tanıtılabilecek. Ürünlerin üzerinde yer alacak pasaportlar sayesinde, bu ürünlere yönelik bilgilere değer zincirindeki farklı aktörler tarafından ulaşılması mümkün olacak. Aşağıda belirtilen bilgilerin tüm ürün grupları için standart hale getirilmesi planlanıyor:

Üretici tesisi tanıtıcısı
Erişim hakkı yönetimi
Bilgi depolama ve işleme
Verinin aslına uygunluğu
Güvenilirlik
Bütünlük
Güvenlik

Ürünlere yönelik pasaport bilgilerine yönelik standartlar Avrupa Komisyonu tarafından belirlenecek. “AB Gümrük Tek Pencere Sertifikaları Değişimi” ile de uyumlu çalışacak olan dijital ürün pasaportlarına yönelik sistem, ekonomik aktörlerin kullanacağı şekilde merkezi olmayan bir yapıda çalışacak.

Dijital Ürün Pasaportu’nda hangi bilgiler yer alacak?

Bu pasaportlarda yer alacak bilgilerin Avrupa Komisyonu tarafından yayımlanacak olan bir yönetmelikle belirlenmesi bekleniyor. Bununla birlikte pasaportlarda aşağıdaki bilgilerin yer alacağı tahmin ediliyor:

Hususi ürün tanımlayıcısı
ISO/IEC 15459-6 standardında sağlanan Küresel Ticari Kimlik Numarası veya ürünlerin veya parçalarının eşdeğeri
TARIC kodu gibi ilgili emtia kodları
Uygunluk beyanı, teknik dokümantasyon gibi uygunluk belgeleri veya uygunluk sertifikaları
İlgili maddelerle ilgili gereklilikler
Kullanım kılavuzları, talimatlar, uyarılar veya güvenlik bilgileri
Üretici ile ilgili bilgiler
Üreticininkinden farklı özellikle sertifikalandırmadan sorumlu hususi operatör tanımlayıcıları
Hususi tesis tanımlayıcıları
İthalatçı ile ilgili bilgiler
Gönüllü AB Eko Etiketleri
Ürün parametreleri ile ilgili olarak ürünün performansı hakkında bilgi
Tüketiciler ve diğer son kullanıcılar için kurulum, kullanım, bakım ve onarım hakkında bilgiler
Çevre üzerindeki etkisini en aza indirmek ve optimum sağlamak için ürünün kullanım ömrü sonunda nasıl iade edileceği veya imha edileceğinine dair bilgiler
Sökme, geri dönüştürme veya kullanım ömrü sonunda imha etme hakkında bilgiler
Ürünün başka taraflarca ele alınma şeklini etkileyebilecek diğer bilgiler

Dijital ürün pasaportlarının beklenen faydaları

Dijital ürün pasaportlarının döngüsel ekonomiye geçiş kapsamında ürünlerin daha az kaynak kullanılarak ve sistemde daha uzun süre kalarak, en az atığa yol açacak şekilde kullanılmasının yaygınlaşmasına önemli katkılar sunacağı değerlendiriliyor. Blok zincir ve nesnelerin interneti (Internet of Things-IoT) gibi yenilikçi teknolojiler sayesinde ürünlere ait bilgilerin tüm yaşam döngüsü içerisinde toplanması ve ilgili paydaşların erişimine sunulması, böylece aşağıda belirtilen hedeflere ulaşılması bekleniyor.

Atıkların azaltılması

Ürünlerin tüm yaşam döngüsü boyunca takip edilmesi sayesinde geri dönüşümle ilgili süreçler daha verimli hale gelecek. Tüketicilerin de ürün pasaportlarındaki bilgilere belirli bir seviyede erişebilmesi, sürdürülebilir ürünler lehinde daha bilinçli kararlar almalarına katkı sunacaktır. Geri dönüşüm esnasında elde edilen bilgiler ise, dizayn aşamasında ürünlerin döngüselliğini artıracak önlemlerin alınabilmesi için gerekli girdiyi sağlayacak.

İnsan hakları ihlallerinin önlenmesi

Ürünlerin tüm değer zincirinde takip edilmesini mümkün kılacak olan dijital ürün pasaportları sayesinde, insan hakları ihlalleri gibi tedarikçilerden kaynaklanan sorunların tespit edilmesi kolaylaşacak. Çevre ve insan hakları ihlalleri konusunda hassas davranan üreticilerin tüketiciler nezdinde daha iyi tanınması da, sürdürülebilir ürünlere yönelik talebi güçlendirecek.

Daha döngüsel ürünler

Ürünlerin döngüselliği büyük oranda dizayn aşamasında belirleniyor. Dizayn aşamasında, ürünlerin sonraki safhasındaki işlemleri yürütecek olan aktörlerin beklentileri dikkate alınmadığı takdirde ürünlerde tam olarak döngüselliğin sağlanması mümkün değil. Dijital ürün pasaportları, aktörler arasında bilgi alışverişini geliştirerek kaynak kullanımını iyileştirecektir. Bu sayede ürünlerin tekrar kulanılması, onarılması ve geri dönüşürülmesi ile ilgili işlemlerin verimliliğinin artması bekleniyor.

Sonuç ve değerlendirme

İklim değişikliğinin etkilerinin giderek belirgin hale gelmesiyle birlikte üretimde kaynak verimliliğini ve döngüselliği artıracak yönde yasal düzenlemelerde artış göze çarpıyor. Bu bağlamda “Sürdürülebilir Ürünler için Ekodizayn Düzenlemesi” çerçevesinde Avrupa Birliği’nde yürürlüğe girecek olan dijital ürün pasaportlarının oyun değiştirici bir rol oynaması bekleniyor. Üretim süreçleri ile ilgili bilgilerin daha şeffaf hale gelmesi, şirketlerin ve tüketicilerin daha sürdürülebilir ürünlere yönelmesini teşvik edecektir. Avrupa Birliği ile güçlü ticaret ilişkileri olan ülkemizde de, finansal kaynakların gelecekte tercih edilmesi beklenen ürünlerin üretiminde kullanılabilmesi ve AB ile ticaret ilişkilerimizde herhangi bir aksamanın yaşanmaması için dijital ürün pasaportuna uyum kapsamında adımların koordineli bir şekilde atılması gerekiyor.