Üniversitelerin Sürdürülebilirliği: UI GreenMetric ve Türkiye’deki Üniversitelerin Değerlendirilmesi

Doç. Dr. Burcu ZEYBEK Doç. Dr. İlknur DOĞU ÖZTÜRK

İstanbul Üniversitesi Öğretim Üyesi Doğuş Üniversitesi Öğretim Üyesi

Sürdürülebilir üniversite kavramı, çevresel, toplumsal ve ekonomik açıdan sürdürülebilir bir yaşam tarzını benimseyerek kendi ihtiyaçlarını karşılayabilen ve bu alanda liderlik eden yükseköğrenim kurumlarını ifade eder.

Bu bağlamda, üniversite kampüslerindeki sürdürülebilirlik faaliyetlerini değerlendiren önemli sistemlerden biri, Endonezya Üniversitesi tarafından 2010 yılında geliştirilen UI GreenMetric Dünya Yeşil Üniversiteler Sıralama Sistemi’dir. Bu sistem, üniversitelerin sürdürülebilirlik alanındaki çabalarını ve stratejilerini; profil, ekonomik, çevresel ve sosyal boyutlar açısından analiz etmek için tasarlanmıştır. UI GreenMetric, dünya genelinde üniversitelerin sürdürülebilirlik faaliyetlerini karşılaştırmak için kullanılan en yaygın ölçütlerden biridir ve aynı zamanda üniversitelerin global tanınırlığını ve itibarını artırmada da etkilidir.

GreenMetric sistemi, üniversiteleri altı ana gösterge üzerinden derecelendirir. Bu göstergeler ve onların puanlama sistemine göre ağırlıkları şöyledir: yapı ve altyapı (%15), enerji ve iklim değişikliği (%21), atık yönetimi (%18), su kullanımı (%10), ulaşım (%18) ve eğitim (%18). Puanlama sistemi, toplamda 10000 puan üzerinden yapılmaktadır.

Her üniversitenin kampüsü, ‘UI GreenMetric World University Ranking’ platformuna entegre edilmiş bir çevrimiçi araç kullanılarak, bu ana kategorilere göre değerlendirilir ve ilgili veriler üniversiteler tarafından doğrudan bu platforma yüklenir.

GreenMetric Göstergelerinin Sürdürülebilir Kalkınma Amaçları ile Olan İlişkisi

Birleşmiş Milletler’in 193 üye ülkesi tarafından 2016 yılında kabul edilen Sürdürülebilir Kalkınma Amaçları, 2030 yılına kadar gerçekleştirilmesi hedeflenen 17 ana başlıktan oluşmaktadır. Bu hedeflerin GreenMetric’in yeşil ölçüm göstergelerinin altı ana kategorisiyle ilişkilendirilmesi aşağıdaki şekilde gösterilmiştir.

metin, ekran görüntüsü, yazı tipi içeren bir resim

Açıklama otomatik olarak oluşturuldu

Kaynak: Ardalı ve Köksal, 2019.

Kampüs Yerleşimi ve Altyapı kategorisi, toplam 10000 puan üzerinden değerlendirilen değerlendirme ölçütünün %15’ini oluşturur ve bu kategoride maksimum 1500 puan alınabilir. Bu kategori, Sürdürülebilir Kalkınma Hedeflerinin 11., 12. ve 17. maddeleriyle ilişkilidir. Sürdürülebilir şehir ve yaşam ile ilgili 11. Madde, şehirlerin ve yerleşim yerlerinin kapsayıcı, güvenli, dayanıklı ve sürdürülebilir hale getirilmesiyle ilgilidir. 12. Madde, sürdürülebilir tüketim ve üretim modellerinin teşvik edilmesini, 17. madde ise hedefler için ortaklık ile ilgili uygulama araçlarının güçlendirilmesi ve sürdürülebilir kalkınma için küresel iş birliğine canlılık kazandırma çalışmalarını içerir. Bu maddeler üniversitelerin kent kaynaklarını sosyal, kültürel ve ekonomik olarak sürdürülebilir kılma işlevine dikkat çekmektedir. Daha fazla yeşil alan yaratmaya istekli olmaya yönlendiren bu kategoride; olumsuz çevre koşullarının iyileştirilmesi, kampüslerde tuvalet, emzirme odası, gereksinimi olan bireyler için bakım ve sağlık hizmeti sunulması, akademik ve idari personel ile birlikte öğrencilerin sağlık ve benzeri alt yapı tesislerine ulaşmasını sağlama durumları değerlendirilmektedir.

Enerji ve İklim Değişikliği kategorisi, değerlendirme ölçütünün %21’ini oluşturur ve en yüksek orana sahiptir. Bu kategoride 2100 puan üzerinden değerlendirme yapılmaktadır. Bu kategori, Sürdürülebilir Kalkınma Amaçları’nın 7., 11., 13. ve 17. maddeleriyle ilişkilidir. Sürdürülebilir Kalkınma hedeflerinin 7. Maddesi erişilebilir ve güvenilir enerji sağlamak ile ilgilidir. 11. Madde üniversitelerin bulundukları kentlerin sürdürülebilirliğine katkı sağlayacak uygulamalarını kapsamaktadır. 13. Madde iklim değişikliği sorununun yaratabileceği afet ve krizlere dayanıklılığı artıracak harekete geçirici faaliyetlerle ilgilidir. Son olarak, 17. Madde ise uyum ve iş birliğine yatkınlığını ölçmek ile ilgili önemli bir alt metriktir.

Atık Yönetimi ölçütü Sürdürülebilir Kalkınma Amaçları’nın 3., 12., 14., 15. ve 17. maddelerindeki uygulamalardan etkilenmektedir. Katı atık yönetiminin etkinleştirilerek atıkların azaltılması, kaynakta ayırma, ayrı toplama, taşıma, geri kazanım, bertaraf safhaları ve düzensiz/vahşi döküm alanlarının rehabilitasyonu, teknik ve mali yönden bir bütün olarak geliştirilmesi elzemdir.

Su yönetimi, Sürdürülebilir Kalkınma Amaçları’nın 6. ve 17. Maddeleriyle ilişkilidir. Sürdürülebilir bir kampüs için su yönetimi; yağmur sularının kazanılması, kullanılmış/atık suyun geri dönüştürülmesi, yeraltı sularının niteliklerinin korunması ve beslenmesi, doğal su koridorlarının (dere ve nehirler) muhafazası, sürdürülebilir peyzaj alanlarının oluşturulması ve içme suyu kullanımının azaltılması gibi önemli konuları içermektedir. Yeşil Altyapı ise, yüzey suyu akışını geleneksel drenaj sistemlerinin yol açtığı sorunlardan (sel, su baskınları, su kalitesinde bozulma, yüksek maliyet) kaçınarak, çevreyle uyumlu bir şekilde yönetme yöntemidir.

GreenMetric göstergelerinden bir diğeri ise, toplam puanın %18’ini oluşturan ulaşım kriteridir. Bu kriter, Sürdürülebilir Kalkınma Amaçları’nın 11., 13. ve 17. maddelerini kapsar. Üniversitelerin ulaşım ile ilgili kirletici düzeylerini değerlendirirken; üniversitenin sahip olduğu araçlar, kampüse giren motorlu araç sayısı, toplam motorlu araç sayısı ile kampüs popülasyonu arasındaki oran, kampüs içi ulaşım için sağlanan gidiş-dönüş servisleri, Sıfır Emisyonlu Araçlar (SEA) politikası, toplam park alanının kampüs alanına oranı ve son üç yıl için belirlenen limit veya azaltma planları gibi metrikler göz önünde bulundurulmaktadır. Ayrıca, kampüs içindeki araç başına düşen günlük ortalama seyahat mesafesi de bu değerlendirmeye dahildir.

Eğitim kategorisi, 6 ve 7. Maddeler hariç tüm kalkınma hedeflerini içermektedir. Toplam 17 maddenin 15’i üzerinde etkisi olması nedeniyle üniversitelerin bu ölçüt konusunda ilerlemesi tüm ölçütlere yönelik kazanım sağlayacaktır.

GreenMetric Sıralaması ile İlgili Bazı Veriler

YILI	TÜRKİYE’DE YILLARA GÖRE GREENMETRIC SIRALAMASINA GİREN ÜNİVERSİTE SAYILARI
	1-100	101-200	201-300	301-400	401-500	501-600	601+	TOPLAM
2010	1							1
2011		2						2
2012		1	1					2
2013			3					3
2014			4	6				10
2015			4	6	1			11
2016		1	4	7	6			18
2017	1	2	4	5	7	7		26
2018	1	2	5	5	6	5	6	30
2019	1	3	8	6	7	8	10	43
2020	1	6	6	6	8	15	14	56
2021	3	8	6	11	10	7	26	71
2022	5	9	8	11	9	9	32	83
2023	6	7	12	10	10	9	44	98

İlk olarak 2010 yılında yapılan UI GreenMetric ölçümüne tüm dünyadan 95 üniversite başvurmuş ve 83. sırada yer alan Bilkent Üniversitesi listede yer alan ilk Türk üniversitesi olmuştur.

2011 ve 2012 yıllarında GreenMetric sıralamasında Sabancı ve Bilkent Üniversiteleri yer almıştır. 2011 yılında 178 başvuru arasında yapılan sıralamada Sabancı Üniversitesi 105. sırada yer alırken, Bilkent Üniversitesi ise 83. sıradan 165. sıraya gerilemiştir.

215 üniversitenin değerlendirildiği 2012 yılında Sabancı Üniversitesi 144., Bilkent Üniversitesi 209. sırada yer almıştır.

2013 yılında yapılan sıralamada bu iki üniversite dışında Türkiye’den İzmir Ekonomi Üniversitesi listeye 254. sıradan girmiştir. Üç üniversitemiz de ilk 300 içerisinde yer almıştır.

2013 yılı sıralamasında sadece Bilkent Üniversitesi yer alırken, Türk üniversitelerinin sayısı 2014 yılında 10’a, 2018 yılında 30’a, 2022 yılında ise 83’e yükselmiştir.

Listede ilk 100 üniversite arasında Türk Üniversiteleri 2010, 2017, 2018, 2019 ve 2020 yıllarında sadece bir üniversite ile temsil edilirken, 2021 yılında bu sayı üçe çıkmıştır: 57. sırada İstanbul Teknik Üniversitesi, 91. sırada Özyeğin Üniversitesi ve 99. sırada Erciyes Üniversitesi. 2022 yılında ise bu sayı beş üniversiteye yükselmiştir.

GreenMetric ölçütü ile ilk değerlendirmenin yapıldığı 2013 yılında 95 üniversite Altyapı ve Yerleşim, Enerji ve İklim Değişikliği, Eğitim, Ulaşım, Su, ve atık ölçütleri çerçevesinde kıyaslanmıştır. 95 üniversite ile başlayan değerlendirme 2022 yılında 1050 üniversiteye yükselmiştir. 2023 yılında bir önceki yıla göre 133 üniversite daha ölçüme dahil olmuş ve 1183 üniversite 6 ana ve 17 alt metrik çerçevesinde değerlendirilerek sıralama yapılmıştır.

2023 yılında metrik içinde yer alan 1183 üniversitenin 98 ‘i Türkiye’dendir. Bunların altısı ilk 100 üniversite arasında yer alırken sıralamada 601 ve üzerinde 44 üniversite yer almaktadır.

Türkiye’de bulunan 208 üniversiteden (129 devlet üniversitesi, 75 vakıf üniversitesi ve 4 vakıf meslek yüksekokulu) sadece 98’i 2023 yılı için yapılan sıralamada değerlendirilmek için gönüllü oldu.

GreenMetric sıralamasında en yüksek puanı alan Türk üniversitesi, 2023 sıralamasına göre 8635 puanla 46. sırada bulunan İstanbul Teknik Üniversitesi’dir. Aynı üniversite geçen sene 8585 puanla 47. sırada bulunuyordu. İstanbul Teknik Üniversitesi en yüksek puanı % 18 ağırlıklı eğitim kategorisinde 1725 puan ile almıştır. Bunu puanlamada %21 oranında ağırlığı olan Enerji ve İklim Değişikliği ölçütünde alınan 1585 puan izlemiştir.
2023 yılı değerlendirme sonuçlarına göre listede 46. Sırada yer alarak Türkiye’nin en sürdürülebilir Üniversitesi olan İstanbul Teknik Üniversitesini ülkemizden ikinci sırada listenin 63. Sırasındaki Yıldız Teknik Üniversitesi; 69. Sıradaki Uluslararası Kıbrıs Üniversitesi, 85. Sırada Erciyes Üniversitesi, 89. Sırada Özyeğin Üniversitesi ve 98. Sırada yer alan Yeditepe Üniversitesi takip etmektedir.

2022 yılında 83 üniversite GreenMetric sıralamasında yer alırken bunların 46’sı 200. ile 600. sıralar arasında yer almaktadır. Türkiye’den 32 üniversite ise 601 ve üzeri sıralardan listeye girebilmiştir.

2023 yılında UI GreenMetric sıralamasında 63. olan Yıldız Teknik Üniversitesi en yüksek puanı toplam puan üzerinde en fazla ağırlık oranına sahip olan (%21) Enerji ve İklim Değişikliği kategorisinde almıştır. Bunu en yüksek 1800 puan alınabilen Eğitim kategorisinde aldığı 1650 puan takip etmiştir. En düşük ağırlığı olan kategori ise Su Kullanımı ile ilgili olarak alınan 1000 puandır. Ancak ağırlıklarına bakıldığında %21 ağırlığı olan ve en fazla 2100 puan alınabilen Enerji ve İklim kategorisinde 2022 yılında alınan 1575 puanın yükseldiği ve bu kategoride ilgili üniversitenin sürdürülebilir kalkınma 2030 Hedeflerine yönelik 6. ve 17. maddelerde gelişim sergilemeye odaklandığı görülmektedir.

GreenMetric 2023 sıralamasında Türkiye’nin 5. Dünya’nın ise 85. üniversitesi olan Erciyes Üniversitesi en yüksek puanı 1600 puan ile toplam puan üzerinde % 18 oranında ağırlığı bulunan ulaşım kategorisinde almıştır. Bunu 1675 puan ile Eğitim alt göstergesi izlemektedir.

Özyeğin Üniversitesi 2022 yılında 94. sırada bulunmaktaydı. Üniversite 5 sıra yükselerek 2023 yılında 89. sırada yer almıştır. Türkiye’nin GreenMetric sıralamasında 5. sıradaki üniversitesidir. 2022 yılında en yüksek puanı Enerji ve İklim Kategorisinde almıştır. 2022 yılında en fazla 2100 puan alınabilen bu kategoride 1675 puan alan Özyeğin Üniversitesi 2023 yılında bu kategoride 1800 puan alarak ve sıralamadaki ilk 10 Türk üniversitesi içerisinde en yüksek puan üniversite olmuştur.

63. sırada bulunan Yıldız Teknik Üniversitesi ulaşım kategorisinde en yüksek puanı alan üniversitedir.

2023 yılı verilerine göre 98. sırada bulunan Yeditepe Üniversitesi ise bir önceki yıla göre 6 sıra birden yükselmiştir.

2023 verilerine göre Greenmetric sıralamasında ilk 200 içerisinde yer alan Türkiye’nin ölçüte göre ilk on üniversitesi arasında yer alan İstanbul Teknik Üniversitesi, Yıldız Teknik Üniversitesi, Uluslararası Kıbrıs Üniversitesi, Erciyes Üniversitesi, Özyeğin Üniversitesi, Ege Üniversitesi, Yeditepe Üniversitesi, Ortadoğu Teknik Üniversitesi, Başkent Üniversitesi ve İzmir Yüksek Teknoloji Enstitüsü’nün Yapı ve Alt yapı, Enerji ve İklim Değişikliği, Atıklar, Su, Eğitim başlıklarının tümünde aldıkları puanlar bir önceki yıla göre artmıştır.

Sonuç

Altı temel ölçütün hepsinin içinde eğitim başlığının BM Sürdürülebilir Kalkınma Amaçları’nın 15 başlığı ile yakından ilişkili olduğu görülmüştür. 2022 yılında da UI GreenMetric sıralamasında ilk 200 üniversite içerisinde bulunan on Türk üniversitesinin ise eğitim kategorisinde yüksek puan aldıkları görülmüştür. Ancak ODTÜ dışında bu kategoride tam puan alan üniversitemiz bulunmamaktadır.

Eğitim sisteminin en üst basamağında bulunan üniversiteler toplumu ekonomik, kültürel ve sosyal çerçevelerde geliştirme ve sürdürülebilirlik konusunda bilinçlendirme misyonuna sahiptir. Bu misyon, GreenMetric’te yer alan Eğitim ana başlığı altında yürütülecek faaliyetlerin neredeyse tüm BM Sürdürülebilir Kalkınma Amaçları’nın gerçekleştirilmesine yönelik olduğunu göstermektedir. Toplumun sürdürülebilirlik konusunda bilinçlendirilmesini sağlayan “sürdürülebilirlik merkezleri” ve “sertifikalı sürdürülebilirlik programları” ile donanmış yetkin üniversite olunması bu çerçevede önem taşımaktadır.

Parçası oldukları toplumları kalkındıran üniversiteler, kaynaklarının sürdürülebilirliğini ve devamlılığını sağlamakla birlikte paydaşlarının sürdürülebilirlik konusunda katılımcı olması için onları eğiterek, esasında eğitim ve kalkınma rolleri dışında insanlığa karşı sosyal sorumluluk da üstlenmektedir. Üniversiteler mezun ve mevcut öğrencileri, akademik ve idari personelleri, bulundukları bölgenin yerel halkı, mali hizmet aldıkları kurumlar, yerel yönetimler, yüksek öğretim kurumları, hammadde ve ürün tedarik edilen yerel işletmeler gibi örneklendirilebilecek grupları çevre bilincini artıracak ve farkındalıklarını yükseltecek eğitim faaliyetleri gerçekleştirerek bilinçlendirmelidir. Böylece, sürdürülebilir üniversite olarak algılanmakla birlikte itibarları da güçlenmiş olacaktır.

“Sürdürülebilir Üniversiteler”, web siteleri ve sosyal medya sitelerindeki hesaplarından paylaşımlarıyla; düzenledikleri panel, seminer gibi etkinliklerle ve eğitim programlarına dair broşür, kitapçık ve afiş gibi görsel materyallerle hem sürdürülebilirlik faaliyetlerini hem de sürdürülebilirlik merkezlerinde yürüttükleri eğitim gibi faaliyetlerine ilişkin içerikle imaj ve itibarına yönelik iletişim faaliyetlerini gerçekleştirmelidir.

Sıralama, yeşil ve sürdürülebilir kampüs politikalarında üniversitelerin mevcut durumu ile ilgili güvenilir sonuçlar sağlıyor. Bundan dolayı, bu tür politikaların üniversiteleri daha sürdürülebilir davranışlara doğru değiştirmesi ve herkes için (personel, fakülte ve öğrenciler) eşitliği sağlaması beklenmektedir.